Abu Zayd shpjegon se në brendësi të botës myslimane reformistët dhe organizatat që përhapin parimet e liberalizimit, të barazisë, të demokracisë dhe të të drejtave të njeriut janë të shumtë, por Perëndimi duket se nuk po e kupton
Ç'është Kurani për një mysliman?
Më poshtë po përcjellim intervistën me egjiptianin Abu Zayd, një prej reformistëve myslimanë më të vlerësuar dhe më influentë. Abu Zayd shpjegon se, në kundërshtim me një opinion të përhapur, në brendësi të botës myslimane reformistët dhe organizatat që përhapin parimet e liberalizimit, të barazisë, të demokracisë dhe të të drejtave të njeriut janë të shumtë; por, fatkeqësisht, Perëndimi duket se nuk po e kupton dhe, në vend që të kontribuojë në forcimin e këtyre tendencave, tenton që të theksojë aspektet negative të islamit dhe në mënyrë të veçantë lidhjet e tij me terrorizmin. Problemi, - vazhdon Abu Zayd, - nuk është tek islami apo tek Kurani sesa më shumë në këmbënguljen, tipike të fondamentalistëve, për ta interpretuar tekstin e shenjtë në mënyrë të ngurtë dhe literale pa lejuar asnjë lloj diskutimi kritik. Kurse zbatimi i ermeneutikës së Kuranit do t'ia lehtësonte kuptimin dhe një interpretim më aktual, duke i hapur rrugën modernizimit të tekstit pa e korruptuar shenjtërinë.
- Duket se bota myslimane po lufton akoma për të arritur një ekuilibër me modernizmin. Shumë e akuzojnë fenë islamike për prapambetjen ekonomike e shkencore dhe për mungesën e një shoqërie civile të lirë e të pavarur. Nuk mendoni se kjo akuzë përfundon për ta rritur fondamentalizmin?
Jam absolutisht dakord. T'i sjellësh të gjitha problemet e botës myslimane - qofshin ato politike, ekonomike, sociale apo kulturore - tek islami është ajo që unë e quaj një teologjizim të çështjeve laike. Është ky teologjizim që përforcon rivendikimin fondamentalist. Sipas fondamentalistëve, kthimi në islam dhe në epokën e artë të tij do të zgjidhte çdo lloj problemi. Në të kundërt, intelektualët laikë duan të identifikojnë shkaqe dhe arsye specifike në kërkim të zgjidhjeve. Veç kësaj, nuk duhet harruar se bota myslimane nuk është një entitet monolitik. Akuzat e bëra kundër islamit ngrihen mbi supozimin, sipas të cilit, ai do të përfaqësonte një sistem definitiv, të privuar nga historia dhe nga ajo shumëfishtësi aspektesh që në fakt e karakterizojnë.
- Disiplina juaj zgjedhëse konsiston në aplikimin ndaj Kuranit të shkencave moderne - linguistikë, semiotikë dhe ermeneutikë - dhe në propozimin, nëpërmjet tyre, e një leximi të ndryshëm, jo fjalë për fjalë të tekstit të shenjtë. Mund ta shpjegojë kjo qëndrimin "ermeneutik" ndaj Kuranit?
Ermeneutika mëson se nuk ekziston asnjë interpretim objektiv apo naiv i çfarëdo teksti, por që është gjithmonë i urueshëm një qëndrim pluralist. Ajo tregon kompleksitetin e procesit interpretues në prani të dy horizonteve: horizontit të tekstit dhe atij të interpretuesit. Horizonti i tekstit përfshin dimensione të shumta: historia e tij, struktura e tij, tradita që i është akumuluar përreth duke krijuar shtresa të pafundme domethënieje dhe duke çuar, në disa raste, tek dogmatizmi dhe tek ortodoksia; së fundi, mënyra në të cilën teksti është marrë, transmetuar dhe kanonizuar. Nga ana tjetër, horizonti i interpretuesit përfshin edhe ai aspekte të shumta: në radhë të parë, perspektiva personale e interpretuesit, e bazuar mbi nëndheun e tij social dhe intelektual. Interpretuesi është një individ me përkatësi dhe lidhje të caktuara për të cilat mund të jetë pakashumë i vetëdijshëm. Nga kjo vetëdije e tij varet aftësia e kontrollimit të paragjykimeve. Në procesin interpretues të dy horizontet e tekstit dhe të interpretuesit shkrihen me njëra-tjetrën: domethënia e prodhuar nuk është as tërësisht tekstuale, as tërësisht personale. T'i zbatosh ermeneutikën Kuranit do të thotë të luftosh kundër monopolit të domethënies së autorizuar nga politikanët apo nga njerëzit e kultit. Do të thotë të tregosh se domethënia, e prodhuar në një epokë të caktuar historike apo për një brez të caktuar, nuk është absolute apo finale. Çdo epokë, çdo brez ka të drejtën që të korrigjojë tekstin dhe t'i riprodhojë domethënies sipas rrethanave.
- Në një konferencë të mbajtur në Romë marsin e kaluar ju keni pohuar se "kur Europa kalonte Mesjetën, bota myslimane jetonte, si të thuash, iluminizmin e saj". Çfarë nuk ka ecur në drejtimin e duhur?
Asgjë. Është bërë fjalë për dekadencën natyrale të një qytetërimi, të detyruar në radhë të parë dobësisë së brendshme që e ka bërë të humbasë energji dhe e ka bërë të cenueshëm ndaj pushtimeve të një fuqie tjetër. Ky është ligji i historisë: u ka ndodhur edhe grekëve dhe romakëve. Pushtimi i perandorisë myslimane nga ana e mongolëve dhe shkatërrimi i Nagdadit kanë përfaqësuar një moment historik vendimtar për qytetërimin islamik, i cili në shekullin e XIII kishte arritur në Europë duke kaluar nëpër Spanjë dhe Siçili.
- Periudha historike e Ibn Rushd (Averroé) dhe e kalifatit të Mu'tazila'-ve përfaqësoi një moment begatie të madhe ekonomike e shkencore dhe lulëzimi të një mendimi racionalist iluminist të caktuar. Në Europë mendohet se influenca arabe është në origjinën e rilindjes të filozofisë kritike dhe të Rilindjes. A ekziston një kuptim dhe një identifikim më i gjerë i kësaj epoke historike nga ana e popullit mysliman? Ky kuptim favorizon një qëndrim më liberal ndaj demokracisë në brendësi të botës myslimane të sotme?
Lëvizja reformiste islamike moderne, që filloi duke u nisur nga mesi i dytë i shekullit XIX në Indi e në Egjipt, ka kërkuar që të rijetojë dhe të mbrojë teologjinë racionale klasike të Mu'tazila'-ve, ashti si dhe filozofinë e Ibn Sina (Avicenna), al-Farabi dhe Ibn Rushd (Averroé). Jamal al-Din al-Afghani dhe Muhammad Abduh janë një shembull i lëvizjes racionale evangjeliste. Shekulli XX ka asistuar në zhvillimin e racionalizmit islamik në shkallë të gjerë, në Indonezi, në Iran, ashtu si dhe në botën arabe. Sot, diskutimi mbi domethënien e Kuranit, mbi vlefshmërinë e traditës, mbi shtetin dhe mbi demokracinë, mbi të drejtat e njeriut dhe mbi të drejtat e grave po zgjerohet përtej kufijve të institucioneve religjioze tradicionale deri sa të jetë i pranishëm në pjesën më të madhe të organizatave të shoqërisë së re civile dhe në të gjithë botën myslimane.
- Ju konsideroheni një reformist liberal. Çfarë reformash do të sugjeronit?
Besoj se është e nevojshme të përpunohet një paketë reformash: nuk mund të flasim më për prioritete. Si mësues dhe studiues, mendoj se arsimi, në të gjitha nivelet, ka një nevojë jetike dhe vendimtare për reforma imediate që të mund të spostohet nga një sistem i orientuar mbi kujtesën drejt një sistemi të orientuar mbi refleksionin. Në kuadrin universitar është thelbësore një klimë lirie akademike. Një prej hapave më të rëndësishëm për ta siguruar këtë liri do të konsistojë në krijimin e universiteteve të pavarura nga pushteti politik dhe nga autoriteti religjioz. Nëqoftëse kjo liri akademike do të sigurohet, atëherë do të mund të presim një zhvillim të qëndrimit historik e kritik në analizën e së kaluarës dhe të kompleksitetit të saj.
- Të abuzuarit me religjionin duke i favorizuar manipulimin nga ana e pushtetit politik ka përfaqësuar një tundim për shumë kohë. Në Islam është një tendencë veçanërisht e përhapur. Si mund të reduktohet?
Besoj se kjo është e mundur vetëm atëherë kur do të promovohet liria politike e secilit. Manipulimi i islamit është e mundur vetëm kur nuk ekziston liri diskutimi, kur bile diskutimi publik mungon dhe vazhdon shtypja e të drejtave individuale. Kur autoritetet, për mungesë legjitimiteti politik, shpallin vetëm mbrojtjen e fesë dhe shtypin çdo opozitë politike duke e deklaruar një kërcënim për komunitetin, opozita, e shtypur, nuk ka zgjedhje tjetër përveçse asaj të avancimit të një rivendikimi të ngjashëm. Kështu, islami bëhet fushëbeteja për çështje politike dhe energjia e tij konsumohet krejtësisht sikur të ishte karburant politik. Është kudo që vdes feja dhe lulëzon monstruoziteti i terrorizimit.
- Ideali demokratik dhe tentativa perëndimore për të ngucur botën islamike për të lëvizur në drejtim të këtij ideali perceptohen si shprehje të një mentaliteti kolonial apo imperialist?
Jo. Janë në fakt njerëzit në pushtet ata që tentojnë të japin këtë lloj shpjegimi në tentativën për të penguar mundësinë e çdo ndryshimi. Ky interpretim propagandohet pastaj falë një kontrolli të rreptë të medieve arabe. Të gjithë janë të interesuar që ta ushtrojnë lirinë e tyre në çdo sferë të jetës, megjithëse duke dashur të veprojnë në përputhje me vlerat e tyre dhe normat e tyre fetare. Për të penguar rrugën drejt lirisë, kush është në pushtet do të theksojë se vetë liria mund të provokojë një shkelje të normave fetare. Nga ana tjetër, politikanët islamistë do të avancojnë mundësinë që demokracia mund të sjellë një qeveri kundër shari'a, megjithatë, kur janë viktima persekutimesh, ata nuk hezitojnë që t'u apelojnë koncepteve të "lirisë" dhe të "drejtave të njeriut". Analistët duhet të bëjnë maksimumin e tyre për ta demaskuar këtë procedurë manipulimi në mënyrë që ta bëjnë publikun të vetëdijshëm për lojën.
- Ka qenë Hans George Gadamer, filozofi i ermeneutikës, ai që iu ka influencuar më shumë? Cilët kanë qenë mendimtarët e tjerë që kanë pasur influencë tek ju?
Jam influencuar fillimisht nga teoria sufiste e interpretimit që emfatizon mundësitë e shumta të domethënies mbi bazën e shkallës së përvojës shpirtërore të interpretuesit. Sufistët i kundërviheshin me vendosmëri monopolit interpretues të ushtruar nga gjykatësit, analizat e të cilëve i konsideronin pak të thella dhe naive. Sufistët nënvizonin faktin që domethënia nuk qëndron ekskluzivisht tek teksti, në pritje që të zbulohet, por duhet më shumë të zbulohet dhe rizbulohet nëpërmjet përpjekjesh të vazhdueshme që e impenjojnë individin në tekst. Impenjimi, më shumë se analiza filologjike, ishte parimi themelor i ermeneutikës sufiste. Me këtë njohje të trashëgimisë islamike kam qenë i aftë të komunikoj me Gadamer, Paul Ricoeur dhe filozofë të tjerë.
- Në biografinë tuaj lexohet se ju, si shumë të tjerë, e keni mësuar Kuranin përmendësh kur keni qenë i ri. Çfarë përfaqëson Kurani për një mysliman? Duket se ai ka më shumë rëndësi nga sa Bibla nuk ka në traditën kristiane. Fjala turanike është e përjetshme apo e krijuar?
Kurani është libri i Zotit, është fjala hyjnore e zbuluar Muhamedit me anë të ndërmjetësimit të Arkengjëllit Gabriel. Ai përfaqëson një guidë për të jetuar duke ndjekur rregullat hyjnore dhe siguruar shpëtimin e përjetshëm. Sipas dogmës ortodokse, Kurani është fjala e përjetshme e Zotit, e shkruar nga përjetësia në tavolinën hyjnore në parajsë. Megjithatë, e dimë se Muta'zila'-të nuk e konsideronin të tillë nga momenti që e gjenin të pamundur të besonin në çdo ekzistencë të përjetshme të çfarëdoshme të botës së përtejshme të Zotit dhe, për pasojë, theksonin se Kurani ishte krijuar pikërisht si çdo gjë tjetër në botë. Rëndësia e Kuranit për myslimanët nuk varet vetëm nga statusi teologjik i tij, por edhe nga funksionet që ai zhvillon në jetën e përditshme dhe jo vetëm në liturgji dhe në ritet fetare. Ai recitohet pothuajse në çdo rast: lindje, vdekje, shumë festime, me nisjen e një projekti.
- Pse iu është dashur ta lini Egjiptin? Akoma ekziston frika ndaj influencës së ideve tuaja?
Qysh nga fillimi, islamistët që ngritën padi kundra meje deklaruan se qëllimi i tyre ishte që të bëhej gjithçka e mundur për të më hequr nga mësimdhënia në universitet pasi kishin frikë që idetë e mia do t'i influenconin studentët. Megjithatë, paradoksalisht idetë e mia kanë infiltruar në institucionin religjioz al-Azhar (Universiteti i Kajros dhe qendër akademike e botës sunite). Siç e them gjithmonë, idetë nuk vdesin kurrë, ato kanë krahë të tyre që të mund të fluturojnë lirisht.
- Reformistë të tjerë si Hassan Hanafi, që nuk duket se është kaq larg nga mendimi juaj, japin mësim akoma sot në Egjipt. Cila është diferenca midis ideve tuaja dhe atyre? Pas largimit tuaj ka ndryshuar klima apo ekzistojnë arsye të tjera?
Hassan Hanafi ka qenë një prej studiuesve të mëdhenj që kanë ushtruar një influencë të thellë mbi mua. Në termat e ideve jemi shumë afër, por sipas tij, unë po i zbuloj publikut në mënyrë tejet të sinqertë ide dhe koncepte të brishta që në fakt duhet t'i drejtohen ekskluzivisht botës akademike. Hanafi preferon që të luajë në mënyrë implicite me fjalët, duke përdorur idioma tradicionale për të shprehur domethënie moderne. Sipas asaj që di, kjo taktikë nuk është në shërbim të strategjisë: ajo mund të çojë në qëllime jo të dëshiruara. Rasti im ka vënë në gjendje alarmi të gjithë shoqërinë për rreziqet e përfaqësuara nga manipulimi i ligjit.
- Ndryshe nga shumë arabë të tjerë, egjiptianët janë të njohur për krenarinë e fortë kombëtare. Sa ndërhyn në këtë identiteti fetar mysliman? Po historia e dëshirës për një revolucion panarabik, tek i cili disa fondamentalistë pëlqejnë të besojnë, është reale apo është vetëm një iluzion?
Sigurisht, mazhoranca e egjiptianëve do të kualifikohej në bazë të identitetit kombëtar të saj pa e zvogëluar atë fetare. Disa grupe do ta theksonin më shumë identitetin e tyre fetar, por shumë pak midis tyre do ta zvogëlonin "egjiptianitetin" e vet. Tani, me pushtimin e Irakut dhe problemin e pazgjidhur të konfliktit izraeliano-palestinez, nacionalizmi arab ka filluar që të dalë në sipërfaqe, por jo si një ideologji sesa më shumë si një ndjenjë e fortë solidariteti përballë kërcënimit amerikan dhe izraelian.
-Një pyetje me aktualitet politik: si e gjykoni premtimin për zgjedhje të lira të bërë nga Presidenti Mubarak?
Duket se Mubaraku është serioz lidhur me këtë. Ka hedhur hapin e parë për të modifikuar Nenin e 76-të të Kushtetutës, në mënyrë që të mundësojë të ketë më shumë se një kandidat dhe zgjedhjet në vend të një kandidati të vetëm dhe një referendumi. Populli egjiptian dhe opozita politika nuk janë krejtësisht të kënaqur. Ata kërkojnë një ndryshim të Nenit të 77-të që i mundëson Presidentit të qeverisë përgjithmonë dhe kërkojnë që të vendoset në fakt për postin presidencial një mandat prej 2, 4 vjetësh, jo më shumë se 8. Kërkesa e popullit egjiptian shkon deri më tej, duke kërkuar një shoqëri më të lirë, pa gjendje të jashtëzakonshme, me liri shtypi, liri shoqërimi partiak, etj. Kërkesa ime i shtyhet atyre të publikut për abrogimin e nenit që e deklaron islamin si fenë shtetërore dhe të të gjitha amendamenteve të tij.
- A ekziston një impenjim i intelektualëve në favor të një interpretimi më liberal të politikës, të shoqërisë dhe të ligjit mysliman dhe nëqoftëse po, pse dimë kaq pak?
Lëvizja reformiste ka pasur uljet dhe ngritjet e saj, në korrespondencë me ecurinë e raportit të komplikuar midis notës myslimane dhe Perëndimit, por po zhvillohet. Fatkeqësisht, ai nuk mbulohet siç duhet nga mediat, për shkak të interesit të rritur të tyre për fondamentalizmin. Pavarësisht kësaj, lëvizja për reformën, tani më shumë se kurrë, po përfiton një mbështetje në rritje nga ana e publikut. Është e mjaftueshme të navigohet në internet për të zbuluar grupe dhe organizata myslimane liberale të shumta që përhapin parimet e liberalizimit, të barazisë, të demokracisë dhe të të drejtave të njeriut.
- Kush është Nasr Abu Zayd?
Me vdekjen e parakohshme të Nasr Hamid Abu Zaid, largohet dikush që e ka merituar më shumë se kushdo përkufizimin e intelektualit islamik liberal. Studiuesi egjiptian, i vdekur pak ditë më parë në Kajro në moshën 66-vjeçare për shkak të një meningjiti, lë një gjurmë të thellë mbi brezat e myslimanëve, të cilëve u ka mësuar një interpretim humanist, historik dhe filologjik të Kuranit. Ky njeri i thjeshtë dhe bujar e ka dëshmuar me sakrificën dhe me mërgimin koherencën e tij. Theksonte se Kurani është një tekst i lindur nëpërmjet transmetimit gojor dhe i destinuar për recitimin poetik. Ishte besimtar dhe akuza për apostazi e fyente thellësisht si mysliman. Kritikat e tij ndaj fondamentalistëve dhe "pastërtisë" së tyre false dhe të sajuar të fillimeve qenë të forta. Janë të treguara mirë në autobiografinë që ka shkruar me Navid Kermani, të titulluar "Një jetë me islamin". Jeta e tij është e mbushur me kërcënime për jetën. Në qoftë se një ditë fitorja e demokracisë në të gjithë botën islamike do të jetë një gjë e arritur, historia që do të shkruhet do të duhet të ndalet gjatë tek ky njeri i pakët e shëndetlig që ka mbajtur të hapura dyert e ijhtihad, të interpretimit të Kuranit.
Thu 23 Mar 2023 - 2:31 nga 
