Transplantimi, mbjellja e organeve të trupit, onduksioni dhe dhënia e gjakut

Është e natyrshme që sheriati islam t’i përgjigjet çdo kërkese të kohës.
Mendoj se edhe transplantimi dhe mbjellja e organeve është një nga
çështjet që duhen shpjeguar sipas sheriatit. Për trajtimin në mënyrë të
normuar të kësaj çështjeje nuk kemi tekste (ajete dhe hadithe), pasi
është e fusha e ixhtihadit (përpjekje shkencore e juristëve myslimanë), e
angazhuar që të japë zgjidhje.
Pa dyshim, një problematikë kaq e ndjeshme kërkon një studim
të hollësishëm si në aspektin mjekësor ashtu edhe në atë fetar.
Në parim, dijetarët myslimanë ndahen në dy mendime rreth
kësaj çështjeje: disa mendojnë se nuk lejohet, ndërsa të tjerët mendojnë
se lejohet, duke plotësuar disa kushte. Para se të hyjmë në shpjegimin e
kësaj problematike dua të përcaktoj pikat që do të shtjellohen:
1. Shpjegimi i rëndësisë së transplantimit të organeve si
problematikë që kërkon zgjidhje nga jurisprudenca islame.
2. Norma e sheriatit për transplantimin dhe mbjelljen e
organeve.
3. Shpjegimet juridike (fetvat) që jepen për çështjen e
transplantimit të organeve.
4. Vendimet që kanë marrë këshillat e akademive të Fikhut
rreth transplantimit të organeve.
Shpjegimi i rëndësisë së transplantimit të organeve si
problematikë që kërkon zgjidhje nga jurisprudenca islame.
Çështja e transplantimit të organeve prej një njeriu të
gjallë apo prej një të vdekuri, konsiderohet si një tematikë shumë e
rëndësishme e mjekësisë dhe, në të njëjtën kohë, kërkon që juristët
myslimanë të mblidhen dhe të angazhohen në shpjegimin e normës fetare
islame për këtë çështje.
Kjo teknikë po vjen duke u përhapur gjithnjë e më shumë,
duke u realizuar thuajse në çdo kohë dhe rast, si p.sh. transplantimi i
kornes së syrit; marrja e gjakut, transplantimi i retinës së syrit,
transplantimi i zemrës, i veshkave etj.
Të gjitha këto i nxisin juristët myslimanë që ta studiojnë
vazhdimisht këtë çështje në mënyrë sa më të hollësishme, me qëllim që të
japin një shpjegim juridik islam. Për këtë janë bashkuar akademi
juridike islame. Po ashtu shohim se ka edhe studime individuale për t’iu
përgjigjur kësaj çështjeje.
Norma e sheriatit për transplantimin
dhe mbjelljen e organeve
Mendimi i parë:
Juristët myslimanë, që mendojnë se nuk lejohet të zbatohet
fenomeni i transplantimit të organeve, mbështeten në shumë argumente,
por ne po përmendim disa prej tyre:
1. Rregulla e sheriatit: “Dëmi nuk eliminohet me dëm”. Me
këtë argumentojnë se, kur personi i dhuron tjetrit ndonjë organ, ai
dëmton veten. Atëherë një shfrytëzim i tillë i organit nuk lejohet
kurrsesi, sepse trupi dhe shëndeti i tij janë të mbrojtur dhe pronë e
Krijuesit të Madhërishëm.
2. Mbështetja në hadithin e të Dërguarit (s.a.v.s.): “E ka
mallkuar Allahu atë (gruan), e cila i përdor organet e tjetrit (perikat)
dhe atë që e kërkon një veprim të tillë”. Duke u bazuar në këtë thënie
të të Dërguarit (s.a.v.s.), këta dijetarë shkojnë edhe me larg dhe
mendojnë se nuk lejohet transplantimi edhe nëse nga ky veprim nuk ka dëm
dhuruesi.
3. Dijetarët që e ndalojnë transplantimin e organeve
mendojnë se një veprim i tillë konsiderohet një lloj masakre dhe krim i
hapur.
4. Po ashtu mbështeten në hadithin e të Dërguarit (s.a.v.s.)
“Thyerja e ashtit të të vdekurit është njëlloj sikur t’i thyhej atij
kur ishte gjallë”. Ky hadith, i cili ndalon t’i thyhen eshtrat të
vdekurit, nuk lejon këputjen e ndonjë gjymtyre nga njeriu i gjallë.
5. Njeriu, sipas islamit, nuk ka të drejtë juridike e as
morale të administrojë atë që nuk është pronë e tij. Gjymtyrët dhe çdo
pjesë e trupit të njeriut janë pronë e Krijuesit.
Mendimi i dytë:
Një pjesë e madhe e dijetarëve nuk e ndalojnë transplantimin
e organeve, por, edhe pse e lejojnë, ata përcaktojnë kushte dhe parime
që duhen respektuar. Mendimin e tyre edhe këta e mbështesin në fakte dhe
rregulla juridike islame. Si fakte dhe argumente të tyre do të
përmendim:
1. Domosdoshmëria e ruajtjes së jetës së njeriut dhe
eliminimi i çdo gjëje që e dëmton dhe shkatërron atë. Allahu i Lartësuar
për këtë thotë: “...kush vret ndokënd, që s’ka vrarë njeri ose që nuk
ka bërë çrregullime në Tokë, është sikur të ketë vrarë të gjithë
njerëzit. Dhe, nëse dikush shpëton një jetë, është sikur të ketë
shpëtuar jetën e krejt njerëzve....”. Pra, duke u nisur nga parimi që,
nëse bëhesh shkaktar që të jetë i gjallë dikush, atëherë lejohet
transplantimi i ndonjë organi prej njërit tek tjetri, por me kusht që
dhënësi i organit të mos dëmtohet apo të ketë pengesa në jetën e tij.
2. Sheriati islam ka nxitur dhe vazhdon të nxisë besimtarët
që të kërkojnë shërim nga çdo sëmundje dhe është obligim për besimtarët
që të kërkojnë dhe studiojnë ilaçin e çdo sëmundjeje. I Dërguari
(s.a.v.s.), ka thënë: “Shërohuni, o ju robërit e Allahut, se Allahu i
Lartësuar nuk ka sjellë sëmundje që s’ua ka përcaktuar ilaçin, përveç
pleqërisë”.
3. Prej parimeve dhe synimeve të sheriatit është edhe
ruajtja e shoqërisë njerëzore nga çdo e keqe dhe sjellja e lumturisë në
mesin e saj, si në këtë botë ashtu edhe në botën tjetër. Dhe për ta
mbrojtur shoqërinë, duhen realizuar anët e domosdoshme të saj. Ndaj,
duke u bazuar në këto parime, lejohet transplantimi i organeve, me kusht
që të mos dëmtohet asnjëra palë.
Shpjegimet juridike (fetvat) që jepen
për çështjen e transplantimit të organeve
Prej fetvave të para që janë dhënë për këtë çështje është
fetvaja e dijetarit Hasen Memunit, më 4 prill 1959, me nr: 1087, ku
lejohet transplantimi i syve të të vdekurve tek të gjallët, por
kushtëzohet që të jetë marrë leje prej të vdekurve apo të merret leje
edhe prej anëtarëve të familjes.
Me datën 15 Muharrem 1400 (05.12.1979), myftiu Xhadel Hak
Alij jep fetva se lejohet transplantimi i organeve, por duke iu
përmbajtur disa kushtëzimeve. Fetvaja nr. 1323.
Në vitin 1966 dijetari Ahmed Hurejdi jep fetva se lejohet
transplantimi i korneas së syrit nga i vdekuri.
Në vitin 1973 dijetari Muhamed Hatir jep fetva se lejohet
marrja e lëkurës së të vdekurit për të shëruar djegien që ka pësuar i
gjalli. Fetvaja nr. 1069.
Në vitin 1987 dijetari i mirënjohur prof.dr. Muhamed Seid
Ramadan el-Buti, në komisionin e fetvasë në Xhidde, sjell studimin e tij
të emëruar: “Dobia që ka njeriu prej organeve të njeriut tjetër, qoftë
nga i gjalli apo nga i vdekuri”. Ky është i mendimit se lejohet
transplantimi i organeve, me kusht që dhuruesi të mos ketë dëme dhe
pasoja. Po ashtu, ky dijetar konsideron të lejuar transplantimin e
organeve nga të vdekurit dhe nga ata që janë të dënuar me vdekje, por me
kusht që te merret leja dhe pëlqimi nga të afërmit e të vdekurit apo të
të ekzekutuarit.
Vendimet që kanë marrë këshillat
e akademive të Fikhut rreth
transplantimit të organeve
Fetvaja që dha komisioni i fetvave në Mbretërinë e Jordanisë
Hashimite më datën 18.05. 1977, pasi analizoi tematikën e
transplantimit të organeve, në mënyrë unanime, solli këtë shpjegim
juridik:
Transplantimi i organeve është një çështje që nuk ka qenë
prezent në kohën e të Dërguarit (s.a.v.s), dhe as në gjeneratën më të
mirë të umetit (selefi salihut), ndaj pikërisht për këtë, nuk ka ndonjë
normë të caktuar për këtë çështje dhe nuk ka ndonjë tekst (ajet apo
hadith) që lejon apo ndalon transplantimin e organeve nga një person tek
tjetri. Qëndrimi ndaj këtij fenomeni merret duke u bazuar në kuptimin e
përgjithshëm të rregullave dhe burimeve të sheriatit.
Komisioni i fetvave në Mbretërinë e Jordanisë Hashimite
mendon se lejohet transplantimi i organeve dhe dhënia e gjakut. Këtë e
argumenton me këto fakte:
1. Ruajtja dhe mbrojtja e pesë interesave vitale është
obligim i prerë sipas sheriatit e prej këtyre pesë interesave vitale
është edhe ruajtja e jetës së njeriut. Kjo bëhet duke i shpëtuar ndonjë
organ nëpërmjet transplantimit nga i gjalli apo i vdekuri.
2. Mbështetja në shpirtin e sheriatit islam dhe në rregullat
e përgjithshme si: “Nevoja e jashtëzakonshme e konsideron të ndaluarën
të lejuar”, “Vështirësia kërkon lehtësim”, “Kur ngushtohen rrethanat,
kërkohet lehtësim”.
3. Mbështetja në shkrimet e juristëve të hershëm myslimanë
dhe në ata të mëvonshmit që kanë lejuar prerjen e trupit të të vdekurit
në funksion të njohjes apo të zhdukjes së shkaqeve të vdekjes, veprim që
është në të mirën e përgjithshme të njerëzimit. Dijetarët hanefi,
maliki, shafii dhe hanbeli, kanë lejuar që t’i hapet barku femrës së
vdekur me qëllim që të shpëtohet foshnja, apo të vdekurit, nëse ai ka
gëlltitur ndonjë pasuri me aq vlerë, saqë vjedhësi do të dënohej me
amputim të dorës, etj. Prandaj duke u bazuar në këto shpjegime të
juristëve na bëhet e qartë se është më se e lejueshme të bëhet
transplantimi i organeve.
Ky komision, pasi ofron shpjegimet e juristëve myslimanë
rreth kësaj çështjeje, bën të qartë se në lejimin e transplantimit të
organeve duhen pasur parasysh këto kushte:
1. Të ketë aprovimin me shkrim nga dhuruesi i organit e, më
pas, miratimin e njërit prej prindërve pas vdekjes së tij, apo të merret
leje nga prijësi i myslimanëve, nëse të vdekurit nuk i dihet
prejardhja.
2. Ai që merr organin të ketë nevojë për organin e tjetrit
dhe që marrësi të shpëtojë jetën apo ndonjë pjesë të trupit. Kjo duhet
të bëhet nga një komision i mjekëve të besueshëm myslimanë.
3. Ai që dhuron organin të mos ketë pasoja apo rrezik për
jetë e, nëse ka rrezik, nuk lejohet transplantimi i organit edhe nëse
dhuruesi pranon.
4. Transplantimi të mos deformojë trupin e dhuruesit.
5. Nuk lejohet të bëhet transplantimi me qëllim fitimi apo
përftimi material.
Në fund, komisioni i fetvave tërheq vërejtjen që të kihet
kujdes në transplantimin e organeve në mënyrë që të aplikohet vetëm në
raste të domosdoshme dhe se mjekët që bartin këtë përgjegjësi të kenë
frikën e Allahut të Lartësuar.
Këshilli i Akademisë Islamike të Fikhut, në mbledhjen e tetë
të radhës, të mbajtur në ndërtesën e Ligës së Botës Islame në Meke, nga
data 19 deri më 28 janar 1985, shqyrtoi temën lidhur me transplantimin e
organeve. Tema u shqyrtua në bazë të kërkesës së paraqitur në Akademinë
e Fikhut nga zyra e Ligës së Botës Islame në Shtetet e Bashkuara të
Amerikës.
Ndërsa këshilli bëri prezantimin e studimit mbi këtë temë,
të cilën e paraqiti profesori i nderuar, shejhu Abdullah bin Abdurrahman
el-Bessam, bëri gjithashtu prezantimin e kundërshtimeve mes fukahave të
kësaj kohe lidhur me transplantimin e organeve si dhe argumentimet e
çdonjërës palë me argumente të sheriatit që ata i panë sipas opinioneve
të tyre.
Pas debateve të gjera, këshilli i konsideroi më me peshë
argumentet e atyre që ishin pro lejimit të transplantimit, duke ardhur
në përfundimet e mëposhtme:
Së pari, marrja e organit nga trupi i personit të gjallë dhe
vendosja e tij në trupin e një personi tjetër, për shpëtimin e jetës
apo për të kthyer funksionimin e organeve vitale të tij, është një
veprim i lejuar, i cili nuk bie në kundërshtim me vlerën njerëzore të
atij që i është marrë organi, siç është edhe një dobi dhe ndihmë e madhe
ndaj personit tjetër. Pra ky është një veprim i lejuar dhe i lavdëruar
nëse i plotëson kushtet vijuese:
1. Marrja e organit nga dhuruesi të mos i cënojë atij jetën e
zakonshme, sepse rregulli i sheriatit thotë: “dëmi nuk bën të largohet
me një dëm, i cili është në masë të tij dhe as me dëmin që është më i
madh se ai”, dhe se dhënia e organit në këtë formë është shkatërrim i
vetes dhe kjo është e ndaluar, sipas Sheriatit.
2. Dhurimi i organit të jetë i vullnetshëm, pa detyrim me
dhunë.
3. Transplantimi i organit të jetë mjeti i vetëm mjekësor i
mundshëm për shërimin e të sëmurit, i cili është në gjendje kritike.
4. Operimi i marrjes dhe vendosjes së organit të jetë i
realizuar me sukses.
Së dyti, transplantimi me mënyrën më të preferuar, sipas
Sheriatit konsiderohet i lejuar në këto raste:
1. Marrja e organit nga një person i vdekur për shpëtimin e
jetës së një personi të gjallë, me kusht që personi nga i cili është
marrë ai organ, të jetë i moshës madhore dhe të ketë dhënë lejen për
këtë gjatë jetës së tij.
2. Organi të merret nga një kafshë që i hahet mishi, apo nga
një kafshë tjetër në raste të domosdoshme dhe vendosja e tij tek
njeriu.
3. Marrja e një pjese të trupit të njeriut për ta vendosur
në një vend tjetër te i njëjti person, si rasti kur merret një pjesë e
lëkurës apo e ashtit për ta vendosur në një pjesë tjetër të trupit.
4. Vendosja e një cope metali apo materiali tjetër në trupin
e njeriut për mjekimin e gjendjes së tij, siç janë nyjet, kanalet e
zemrës, etj.
Të gjitha këto raste këshilli i konsideron të lejuara,
sipas Sheriatit, me kushtet e mëparshme.
Obduksioni
Dijetarët myslimanë e lejojnë obduksionin e kufomës duke u
bazuar në rregullën e sheriatit: “Nevoja e jashtëzakonshme e lejon të
ndaluarën”, në këto raste:
1. Kur është nevoja për të zgjidhur ndonjë shpjegim të
domosdoshëm, d.m.th. kur ndodh që dikush të ketë vdekur apo të jetë
mbytur në rrethana të paqarta dhe se ekziston bindja që me anë të
mjekësisë ligjore, duke u bërë obduksioni, do të arrihet të kuptohet
arsyeja dhe shkaku i vdekjes së të vdekurit apo të të mbyturit. Këtë
qëndrim dijetarët e mbështesin në analogjinë e shëndoshë në disa
çështje, si p.sh. nëse vërtetohet se fëmija që gjendet në barkun e nënës
së vdekur është ende i gjallë, lejohet t’i hapet barku vetëm e vetëm të
shpëtojë fëmija. Ndaj, duke bërë analogji me këtë rast, dijetarët
lejojnë edhe obduksionin e kufomës.
2. Kur shihet se është më së e nevojshme për të studiuar
çështje të mjekësisë dhe ky veprim bie në kategorinë e farzi kifaje,
lejohet të bëhet obduksioni me qëllim mësimi dhe studimi. Obduksioni për
shkak të mësimit mund të ndodhë pasi të sigurohen këto veprime:
- Të merret pëlqimi nga ana e të afërmve të kufomës
- Nëse i vdekuri nuk ka pasardhës, duhet të japë leje organi
kompetent i shtetit.
Dhënia e gjakut
Në raste të jashtëzakonshme lejohet dhënia e gjakut, por
kushtëzohet që jeta dhe shëndeti i dhënësit të gjakut të mos ketë pasoja
dhe rrezik për shëndetin e tij; po ashtu, nuk lejohet që dhënia e
gjakut të bëhet me pagesë.
Shënim: Të gjithë dijetarët janë të një mendjeje se nuk
lejohet shitja e organeve dhe e gjakut. Ai që është në gjendje të
vdekjes klinike konsiderohet i gjallë dhe ndalohet në mënyrë të prerë që
të merret ndonjë organ prej tij.
Përfundim
U bë shumë e qartë se çështja e transplantimit të organeve,
obduksioni dhe dhënia e gjakut nuk kanë qenë të njohura në kohën e të
Dërguarit (s.a.v.s.), ndaj edhe për këto çështje nuk ka tekste (ajete
dhe hadithe).
Dijetarët myslimanë ndajnë dy mendime rreth transplantimit
të organeve: disa mendojnë se nuk lejohet transplantimi dhe sjellin
faktet dhe argumentet në të cilat e mbështesin mendimin e tyre. Ndërsa
të tjerët janë të mendimit se lejohet transplantimi i organeve, por
vendosin disa kushte dhe sjellin argumentet dhe faktet e tyre.
Si përfundim, mund të thuhet se transplantimi i organeve
mund të aplikohet vetëm në raste të jashtëzakonshme dhe kurrsesi nuk
lejohet të merret pagë për dhurimin e ndonjë organi. Veç kësaj, ai mund
të bëhet vetëm me pëlqimin e dhuruesit.