MORALI Islam

MORALI Islam

--------------------------------------------------------------------------------

Morali - domosdoshmëri njerëzore

Nëse morali, sipas përkufizimeve, është tërësia e parimeve dhe vlerave që njeriu ka në veten e tij, e pastaj në mënyrë të natyrshme, madje ndoshta dhe të pavullnetshme, mbi këto vlera ai ndërton sjelljet e tij... atëherë ai (morali) qenka me të vërtetë i rëndësishëm.

Një sistem moral shoqëror, sidoqoftë ai, është gjëja më e pakët që duhet të ekzistojë për të garantuar vazhdimin e jetës së një shoqërie. Nisur mbi këtë bazë nuk do të ishte e tepërt të pohonim që madje dhe një bandë mafiozësh apo hajdutësh kanë një sistem të tyrin moral, të cilin duhet ta respektojnë për të vazhduar jeta e atij grupi si psh.: besnikëria ndaj grupit, ndarja e plaçkës sipas rregullave paraprake, të mos tradhtohet e spiunohet grupi etj., gjëra të cilat i dinë më mirë vetë ata të këtyre specialiteteve.

Morali ka qenë dhe vazhdon të jetë objekt diskutimi ndërmjet filozofëve, sociologëve, apo dhe njerëzve të thjeshtë, kur në bisedat e tyre i qajnë hallin njëri - tjetrit për shthurjen e fëmijëve apo të shoqërisë në përgjithësi.
Fetë në përgjithësi, e sidomos ato hyjnore në veçanti, i kanë kushtuar një rëndësi të veçantë çështjes së moralit, e pse jo në bazë të gjithçkaje ato duhet të kenë pasur përsosjen e moralit si treguesi kryesor i përmirësimit të përhershëm të njeriut.


me Respekt nga Bukurmal

Meqë moralet në përgjithësi janë çështje e brendshme, fetë hyjnore janë marrë me rregullimin e brendësisë së njeriut para rregullimit të së jashtmes së tij. Madje imam Gazaliu thoshte se, për çdo moral që ka zënë vend në zemër shfaqet një sjellje e caktuar në gjymtyrët e njeriut, domosdoshmërisht në përputhje me atë të zemrës pa u menduar personi gjatë”.

Veprat e njeriut nuk janë vetëm se përkthim viziv i asaj që është në thellësitë e shpirtit të tij. Ato janë si puna e rrënjëve të zhytura thellë në tokë, të cilat mbajnë dhe ushqejnë degët që janë përgjithësisht të prekshme nga të tjerët. Ja përse Zoti në Kur’an e shëmbëllen punën e mirë me pemën që ka rrënjë dhe degë: “A nuk e sheh se si Zoti, për fjalën e mirë sjell për shembull atë pemën e mirë: rrënja e saj është e thellë dhe e fortë dhe degët janë lart në qiell. Kjo pemë me leje të Zotit gjithmonë do t’i japë frutat e saj dhe kështu pra Zoti sjell shembuj për njerëzit që ata të kujtohen.” (Ibrahim: 24)

Çdo lloj shoqërie, e çfarëdolloj feje qoftë ajo, duhet ta kuptojë se me rënien dhe vdekjen e një morali bie dhe vdes një pjesë e saj, shkëputet një lidhje që e mbante atë në këmbë, e kështu njëra pas tjetrës derisa të rrëzohet gjithçka.

Kombet do të jenë sa morali i tyre ekziston
Kur ai rrënohet mos pyet pse kombi mbaron

“Dimensioni moral”- nervi që përshkon të gjitha elementet përbërëse të Islamit
Nëse do të ecnim me logjikën e dijetarëve islamë, do të gjejmë se ata e ndajnë Islamin (për efekt lehtësimi) në akide (besim), ibadet (adhurim) dhe muamelat (marrëdhënie).
Por nëse do ta analizonim më thellë çështjen e acides, do të gjejmë se ajo qëndron mbi mendjen e shëndoshë e të lirë, mendjen që mediton e pastaj vendos të zgjedhë besimin dhe të marrë përsipër çdo barrë që duhet mbajtur. Dhe e gjitha kjo është një moral më vete, është morali i mendjes i cili realisht qëndron në bazë të të gjithave moraleve tjera.

Për më qartë, nuk janë të pakta e as spontane ato thënie profetike që imanin e muslimanit e kanë matur me moralin e tij. Kur dikush e pyeti: “Cili është besimtari me besimin më të plotë?” Profeti [sal-lall-llahu alejhi ve sel-lem] tha: “Ai që ka moralin më të mirë”. Po ashtu kur u pyet se ç’është feja, ai u përgjigj: “Morali i mirë”.
Ibadetet që në përgjithësi për ne janë riti i dukshëm dhe shpeshherë konsiderohen si kriteri i vetëm me të cilin vlerësohen njerëzit, kanë që të gjitha për qëllim përmirësimin e moralit të njeriut, e kështu automatikisht ngritjen e vazhdueshme të tij.

“Dhe fale namazin, se namazi të ndalon nga fjalët e pahijshme dhe punët e këqija.” (Ankebut: 45)“Unë ia pranoj namazin atij që tregohet modest për hir të madhështisë Sime, që nuk tregohet arrogant ndaj krijesave të Mija, nuk fle këmbëngulës ndaj mëkatit të tij dhe ditën e kalon në përkujtimin Tim. Atij që mëshiron të mjerin, të mbeturin në rrugë, vejushën dhe hallexhiun”. (Hadith kudsij. Transmeton Bezzar).

Agjërimi është frenim nga ngrënia, pirja dhe marrëdhëniet intime nga agimi deri në perëndim. Por nëse kjo shtyllë e rëndësishme e Islamit do të ngelej në këtë përkufizim kaq skolastik, atëherë do të ishte me të vërtetë shumë padrejtësi. Agjërimi, për më tepër, është frenim i përkohshëm nga e lejuara legjitime për të lehtësuar ndalimin e përhershëm të së keqes ilegjitime. Prandaj fjalët profetike janë më se të qarta në këtë kontekst: “Kush nuk braktis gënjeshtrën dhe punën e keqe, le ta dijë se Zoti nuk ka nevojë që ai të braktisë ushqimin dhe pijen e tij”. (Buhariu)

Po kështu, zekati nuk është një barrë fiskale të cilës zakonisht njerëzit mundohen t’i largohen, por një mundësi pastrimi shpirtëror dhe moral para se të jetë një pastrim material.
“Merr zekat nga pasuritë e tyre që t’i pastrosh e t’i begatosh me të.” (Teube: 103)

Që njerëzit të mos e kufizojnë konceptin e së mirës vetëm me mundësitë materiale që kanë, Islami e zgjeroi rrethin e lëmoshës, duke e bërë deri dhe buzëqeshjen ndaj të tjerëve, këshillën për mirë, ndalimin për keq, largimin e pengesës nga rruga e njerëzve, udhëzimin e atij që nuk e di rrugën etj, një sadaka që meriton të shpërblehet.

Po kështu edhe haxhi nuk është aspak një turizëm për në tokat e shenjta, por një mundësi për të fituar si shpirtërisht dhe moralisht, një rast i mirë për të përmirësuar durimin, urtësinë, zemërgjerësinë para miliona e miliona njerëzve që janë ndryshe prej teje.

“Haxhi është në muaj të caktuar. Kush vendos të bëjë haxh në këta muaj duhet ta dijë se në haxh nuk duhet të ketë marrëdhënie bashkëshortore, nuk duhet të bëjë gjynahe dhe nuk duhet të bëjë debat (shamatë)...” (Bekare: 197)“Muamelat” quhen marrëdhëniet ndërmjet njerëzve, që në Islam duhet të bazohen medoemos mbi drejtësinë, transparencën, besnikërinë etj. A nuk ishte ky shkaku që vende si Indonezia, Malajzia etj., hynë në Islam pa grupe ftuesish apo ushtarësh.

Edhe në rast lufte është kërkuar ruajtja e këtyre rregullave dhe mos tradhtia me atë që më parë është lidhur një marrëveshje (siç Profeti [sal-lall-llahu alejhi ve sel-lem] nuk pranoi muslimanët e rinj në Medinë pas lidhjes së marrëveshjes së Hudejbijes). “Nëse ata (muslimanët) ju kërkojnë ndihmë në fé, e keni për detyrë t’i ndihmoni, përveç se kur bëhet fjalë ndaj dikujt që ju i keni dhënë besën më parë.” (Kur’an)
Këto rite dhe rregulla që janë dhe shtyllat e fesë, janë domosdoshmërisht edhe shtyllat e moralit.

Ashtu si dhe morali nuk mund të plotësohet larg këtyre obligimeve, po ashtu dhe ato nuk do të kenë vlerë larg moralit që është dhe qëllimi final i tyre.
Ja pra, si Islami ndërtohet mbi baza që për qëllim kanë përmirësimin e moralit dhe detyrimisht përmirësimin e njeriut.
“Ka shpëtuar kush e pastron veten e tij dhe ka humbur kush e njollos atë.” (Esh-Shems: 9-10)

Ibn Kajjimi thoshte: “Meqë feja përkufizohet si moral i mirë, kjo do të thotë se kush ta kalon në moral, ta ka kaluar në fé”.
Sikur fjalët e mësipërme të kishin dalë nga goja e ndonjë filozofi apo të një sociologu, ndoshta nuk duhet të na tërhiqnin vëmendjen, se kjo është dhe fusha e veprimtarisë së tyre, por kur dalin nga goja e Pejgamberit që ishte komandant ushtrie, kryetar shteti, diplomat dhe negociator, atij që përcolli një fé që hyri në të gjitha detajet e jetës... kjo duhet të na bëjë përshtypje, ashtu siç duhet ta shohim më seriozisht fjalën përmbledhëse të misionit të tij në tokë: “Jam dërguar për të plotësuar moralet dhe virtytet e mira”.

Burimet e Moralit në Islam

Para se të flasim për këtë çështje, mendoj se duhet sqaruar se në konceptin islam morali ndahet në moral të trashëguar me burim “fitoren” dhe në moral të fituar.
Morali i fitres është morali që njeriu e ka të fituar pa mundin dhe përpjekjen e tij, e bën natyrshëm pa u sforcuar dhe Islami këtu vetëm sa e nxit dhe e sensibilizon njeriun që të mirën ta bëjë për Zotin dhe të keqen ta lërë për Zotin, pasi fitra mund të trashëgojë edhe morale negative. Këtu mund të përmendet kur Profeti [sal-lall-llahu alejhi ve sel-lem] i tha Eshexh ibn Kajsit: “Ty të janë dhënë dy cilësi që Zoti dhe Profeti i Tij i duan: mençuria dhe mosnxitimi”. Apo kur Ebu Bekri tregon se nuk e kishte pirë asnjëherë alkoolin sepse donte të ruante nderin dhe burrërinë e tij.

Ndërsa morali i fituar është edhe fusha e betejës, por edhe tema e diskutimit tonë. Ai është më i vështiri, por dhe më i shpërblyeri. Ai kërkon vetëdije, përpjekje individuale, por edhe ndihmë shoqërore, e mbi të gjitha hyjnore. Për këtë u dërguan fetë, u lodhën pejgamberët, zbritën librat... për të mbështetur dhe zhvilluar anën e mirë të fitres njerëzore.

Në aspektin islam, morali i mirë është prej Zotit, pra me burim hyjnor. Fitra dhe mendja të bashkuara për mirë mund të shkojnë deri diku, por nuk e përshkojnë deri në fund rrugën për tek “njeriu i mirë”. Elementi i tretë i domosdoshëm është feja, pra ndërhyrja hyjnore. Prandaj edhe bazat e moralit islam shihen pak më ndryshe nga që mund të jenë në filozofitë dhe teoritë tjera.

Kur’ani - burimi më i madh i moralit të mirë

Kur’ani është libri i Zotit i zbritur për njeriun që e ndjen veten të gjallë, për njeriun që mendon, që kërkon gjithmonë të vërtetën, kërkon atë që i përmbush emrin njeri: “... për të paralajmëruar ata që janë gjallë dhe të përligjet dënimi për jobesimtarët.” (Jasin: 70)

Me gjuhën e tij të qartë e tërheqëse, me ëmbëlsinë e tij që edhe kundërshtarët nuk i rezistonin, Kur’ani ndikoi fuqishëm në mbjelljen dhe ushqimin e moralit, diku në formë të përgjithësuar e diku tjetër në formë të detajuar. Prandaj Dijetarët islamë thonë që kur të dëgjoni thirrjen kur’anore “O ju që keni besuar”, kini vëmendjen se bëhet fjalë ose për një moral të mirë që duhet ta zbatoni, ose për një moral të keq të cilit duhet t’i largoheni. “Ky Kur’an udhëzon tek ajo që është më e mira dhe më e drejta.” (Isra: 9)

Nëse ky Kur’an lexohet me mendje dhe zemër dhe jo vetëm me gojë, ai të dhuron urtësinë dhe peshoren me të cilat njeriu e matë më vonë të mirën dhe të keqen dhe pozicionohet ndoshta edhe pa u menduar gjatë.
Përderisa ky Kur’an është i pandryshueshëm, ai nuk pranon edhe ndryshimet në sistemin moral, sado që të ndryshojë jeta, ai nuk “dorëzohet” para një morali të keq me arsyetimin se është bërë pjesë e jetës moderne apo të lëshojë pe në një moral të mirë me arsyetimin se është démodé dhe një barrë e rëndë. (Shënim: Po flasim për moralin dhe jo për zakonin)

Shembuj nga Kurani famëlartë“Trego butësi, urdhëro për të mirë dhe largohu prej të paditurve.” (A’raf: 199)
“Zoti urdhëron për drejtësi, punë të mira dhe ndihmë të afërmve, e ndalon imoralitetin, punët e këqija dhe padrejtësinë. Zoti ju këshillon me shpresë se do përkujtoheni.” (Nahl: 90)
“Dhe mos prishni në tokë pasi ajo është vënë në rregull...” (A’raf: 56)
( Për më shumë mund të lexohen ajetet e sures Mu’minun 1-11; Furkan 63-76; Mearixh 19-35 etj.)

Tradita e Profetit [sal-lall-llahu alejhi ve sel-lem]Tradita profetike është përkthimi praktik i Islamit dhe është modeli i gjallë i prekshëm i sistemit të tij moral.
Me veçorinë e tij si i edukuar prej Zotit, me morale të larta të dëshmuara nga miqtë dhe armiqtë e tij, Profeti [sal-lall-llahu alejhi ve sel-lem] ishte një shembull i gjallë i asaj që Islami kërkon të mbjellë në tokë.
Fjalët domethënëse edhe pse shpesh koncize të profetit, sjellja, ecja e madje dhe heshtja apo fytyra e tij, u bënë burim frymëzimi për shumë e shumë dijetarë që më vonë patën një thesar të madh për ta sqaruar e për t’ua servirur njerëzve.

Një përshkrim i shkurtër i etikës profetike
Profeti i Zotit nuk ishte i ligë e as gojë pistë. Asnjëherë nuk kishte përdorur fjalë të rëndomta. Edhe atëherë kur donte të sqaronte diçka, huazonte fjalë të largëta që njeriu i mençur i kuptonte. Asnjëherë nuk u kishte bërtitur shokëve, shoqëruesve apo grave të tij, por thjesht mjaftohej duke u thënë: Sikur ta kishe bërë kështu.

Fëmijët e vegjël e merrnin për dore dhe e çonin ku të donin, e ai nuk mërzitej. Kur takonte dikë e shihte në sy dhe tjetrin e shoqëronte me shikim saqë i dukej se është njeriu më i dashur në zemrën e profetit. Nuk e hiqte dorën pa e hequr tjetri dhe nuk e shmangte fytyrën pa u larguar tjetri. Gjithmonë në mexhlisin e tij kishte vend për të ardhurin dhe kur dikush nuk kishte ku të ulej, profeti i zgjaste rrobën e tij. Nuk i kishte shtrirë asnjëherë këmbët para shokëve të tij. Ishte i butë, ftonte për butësi dhe thoshte se Zoti e shpërblen butësinë më shumë se çdo gjë tjetër. Ishte njeriu që buzëqeshte më shumë se të gjithë, por asnjëherë nuk kish qeshur me gojën plot.

Ishte bujar i rrallë dhe këtë e bënte pa u sforcuar, duke thënë se ishte urdhëruar për bujari. Ishte fytyrë ëmbël, natyrë e lehtë, jo i rëndomtë, jo i ashpër, as i rëndë në kritikë e as i tepruar në të lavdëruar. I pëlqente t’i thërrasë njerëzit me emrat që atyre ju pëlqenin; nuk ua priste fjalën derisa të mbaronin. Kur i erdhi për vizitë delegacioni i Abisinisë, u ngrit në këmbë duke iu shërbyer me dorën e tij, duke thënë se këta na i respektuan shokët.
Me një modesti të admirueshme i bënte njerëzit të ndiheshin mirë pranë tij, duke u thënë se ishte i biri i një gruaje që hante “kadid” (një ushqim tradicional i Mekës).

Kur po çlironte Meken, koka e tij prekte shpinën e devesë nga modestia.
Kush e shihte nga larg, e madhëronte; kush e takonte, e donte dhe kush kishte qenë shoqërues i tij, e kishte të vështirë të jetonte pa të.
Ky është Pejgamberi që u kishte shkruar letra mbretërve persë e romakë, e nga ana tjetër, me dëshirën më të madhe, i veshur me rrobën e tij të thjeshtë, ulej në dyshemenë e shtëpisë që fëmijët të kënaqeshin të hipur mbi shpinën e tij. Ky është njeriu të cilin Zoti e solli shembull dhe model për besimtarët.

Jeta e njerëzve të mirë - burim frymëzimi në çdo kohë
Gjithmonë ka pasur njerëz që janë munduar të përmirësohen për çdo ditë. Gjithmonë ka pasur njerëz që kanë kuptuar se ka më shumë rëndësi të bësh një gjest të thjeshtë të mirë sesa të mbash disa leksione për moralin dhe teoritë e tij që janë të pafundme. Në këtë grup mund t’i rendisim fare mirë shokët e Profetit [sal-lall-llahu alejhi ve sel-lem] dhe njerëzit e mirë të brezave pasardhës, të cilët vunë në jetë një parullë shumë domethënëse: “Vepra e një njeriu para një mijë të tjerëve ka më shumë vlerë se fjalët e njëmijë njerëzve drejtuar një njeriu”.

Kur e pyetën Muavijun se pse sillte mësues për t’i lexuar fëmijës së tij të vogël historitë e heronjve, u përgjigj shkurt: “Sot i dëgjon, nesër i zbaton”.
Me sa duket, njeriu gjithmonë ka nevojë për një model dhe nëse nuk frymëzohet nga njerëz të mirë, ai do të frymëzohet nga njerëz që nuk mund të quhet të tillë.

Familja dhe shoqëria - edukator

Ndoshta kur rritet njeriu e sheh veten shpesh të panevojshëm për familjen e tij, e cila tani për të “nuk merr erë nga jeta”, apo dhe për shoqërinë e cila sikur e kufizon me gjykimin moral që i bën atij. Por nuk duhet të harrojmë se familja ka një vend të veçantë në sistemin moral të këtij njeriu edhe pse ai nuk e ndjen diçka të tillë, ndoshta për faktin se pjesa më e madhe e vlerave dhe virtyteve formohen tek njeriu në moshën e fëmijërisë. Prandaj edukimi i një fëmije për familjen e tij është amanet dhe korrigjimi i një sjelljeje të individit për shoqërinë është obligim dhe tek e fundit feja është këshillë.

Veçoritë e Moralit islam
Nuk bëhet fjalë për një moral krejt ndryshe nga ç’flasin njerëzit, apo për një sistem moral që funksionon vetëm brenda muslimanëve. Bëhet fjalë për veçoritë e moralit në këndvështrimin islam, si dhe për kriteret që e mbajnë atë në kufijtë e duhur.

Moral hyjnor
Këto morale e kanë burimin në fenë e Zotit, prandaj edhe quhen hyjnore dhe për qëllim kanë lartësimin e njeriut dhe kënaqësinë e Zotit dhe prapë mund të quhen hyjnore.
Moralet islame duhet të jenë në përputhje me misionin për të cilin u krijua njeriu (mëkëmbës i Zotit) dhe në harmoni me “dorëzimin universal” të krijesave para Zotit.

Njeriu i këtij morali e ka të qartë objektivin e tij: kënaqësia e Zotit.
Ky njeri jeton në këtë botë, por nuk e ka atë qëllim në vete, mundohet ta shfrytëzojë ai atë dhe jo anasjelltas, mundohet ta ketë në dorë dhe jo në zemër. Ky njeri e bën të mirën pa u kërkuar njerëzve shpërblim, nuk u bën keq atyre pa kërkuar lavdërim.
Ky njeri e di se siç duhet të thërrasë tek e mira, të ndalojë nga e keqja, t’i mësojë njerëzit, po ashtu duhet të gërmohet të heqë pengesën nga rruga e tyre se kjo është feja e tij...

Moral i natyrshëm

Përderisa njeriu është përzierje e baltës dhe shpirtit, bashkim i “tokës” dhe “qiellit”, edhe këndvështrimi i moralit të tij duhet bërë në këto kufij.
Islami nuk e sheh njeriun si një krijesë të pagabueshme të ngjashëm me melekët, prandaj nuk ka vënë para tij një sistem moral që vetëm në ëndërr mund të realizohet. Por, nga ana tjetër, nuk e sheh njeriun si një gjallesë tokësore, që t’ia lejojë çdolloj morali që toka ku jeton mund t’ia kërkojë.

Njeriu është një përzierje mesatare dhe prandaj morali islam është mesatar, as ideal por as dhe pragmatist. Në këtë sistem moral ka vend për trupin, ashtu siç ka vend për shpirtin. Por duhet pranuar se ky ekuilibër është i vështirë dhe nuk vjen jashtë fesë së Zotit dhe pa ndihmën e Tij, prandaj ne lutemi pa ndalë: “Udhëzona në rrugën e drejtë”.

Moral gjithëpërfshirës
Ashtu siç është Islami fé gjithëpërfshirëse, po ashtu dhe morali i tij është i tillë. Ai u drejtohet të gjithë njerëzve, pa përjashtim; i drejtohet individit dhe shoqërisë, u drejtohet të gjitha fazave dhe gjendjeve të jetës njerëzore. Ashtu siç flet për marrëdhëniet e njeriut me Zotin, flet për marrëdhëniet e njeriut me njeriun, por edhe të njeriut me veten e tij: “Ki drojën Zotin kudo që të jesh, të keqen pasoje me të mirë që të fshihet dhe me njerëzit sillu mirë”.

Qëllimi nuk e justifikon mjetin
Islami nuk bie dakord me parimin makiavelist, se qëllimi i mirë e justifikon mjetin, edhe kur ai mund të bëhet praktikë e përditshme. Nëse qëllimi është i pastër dhe për Zotin, edhe rruga drejt Tij duhet të jetë e tillë: “Zoti është i pastër dhe nuk pranon vetëm se të pastërtën”.
Duke qenë të bindur se përveç përpjekjes njerëzore në përmirësimin moral ka dorë patjetër dhe ndihma e Zotit, e mbylli këtë punim me duanë e Profetit që u dërgua model për moralin: “Zoti im, më udhëzo drejt moralit më të mirë, se askush veç Teje nuk më udhëzon më mirë se Ti. Largoje prej meje moralin e keq, se askush veç Teje nuk ma largon atë”.